بازار مشتقه (Derivative Market) یکی از بازارهای جدید در بورس کالا است. اگر از علاقه مندان به سرمایه گذاری در بازار بورس بوده و در این زمینه فعال هستید، حتماً نام بازار مشتقه به گوش شما خورده است. این بازار جدید بر اساس بازارهای جدید دنیا طراحی شده است و گزینه‌های بروزی دارد. بازار مشتقه بر اساس یک کالای اساسی و دارایی پایه طراحی شده است و میزان عرضه و تقاضا بر کشف قیمت اوراق مشتقه این بازار تأثیری ندارد.
بازار مشتقه چیست؟
بازار مشتقه بخشی از بازار بورس کالای ایران است که همانطور که گفته شد از بازارهای بورس و کالای جهانی کپی برداری شده است. بورس کالا دارای چهار زیر مجموعه با نام‌های بازار فیزیکی، بازار مشتقه، بازار مالی و فرعی است. در بازار فیزیکی انواع محصولات و کالای اساسی مانند محصولات پتروشیمی، فلزات اساسی و تولیدات پالایشگاهی به‌صورت فیزیکی معامله می‌شود. در کنار این بازار بازار مشتقه قرار دارد که معاملات مشتقه توجه علاقه مندان زیادی را به خود جلب کرده است.
اما سؤال اینجا است که نحوه خرید و فروش در بازار مشتقه به چه شکل است؟ در این بازار مدرن خریدار و فروشنده کالای مورد توافق خود را با قیمتی توافقی پیش خرید یا پیش فروش می‌کنند. در معاملات بازار مشتقه در زمان حال خرید و فروشی انجام نمی‌شود و زمان تحویل کالا در آینده تعیین می‌شود. اوراق مشتقه در این بازار مانند قراردادهای آتی و اختیار معامله خرید و فروش، مورد تبادل قرار می‌گیرند. در ابتدای کار این بازار تنها بر پایه خرید و فروش زغفران در ایران بوده و به مرور محصولات کشاورزی دیگر مانند زیره و پسته نیز وارد بازار مشتقه ایران شد.
بازار مشتقه دوطرفه است و پیش بینی سود و زیان آن کاری سخت و دشوار است. معاملات مشتقه دارای مکانیزم اهرمی است. به این معنا که خریدار ممکن است سود بسیار خوبی را داشته و یا تمام سرمایه خود را از دست بدهد. یکی دیگر از ویژگی‌های این بازار خروج خریدار و فروشنده از این بازار قبل از پایان قرارداد است. در این صورت افراد سرمایه خود را از بازار مشتقه خارج کرده و سود و زیان خود را مشخص می‌کنند.
نحوه خرید و فروش در بازار مشتقه
به‌طور کلی می‌توان گفت اوراق مشتقه به دو شکل قراردادهای آتی و قرار داد اختیار معامله خرید و فروش هستند. تمامی کالاهای موجود در بازار مشتقه بر اساس همین دو شکل معامله می‌شوند.
-
قراردادهای آتی (Future Contract)
قراردادهای آتی نوعی از اوراق مشتقه هستند که بر اساس قوانین سازمان بورس و اوراق بهادار تهران در این بازار معامله می‌شوند. قیمت و حجم این قراردادها نیز بر اساس قوانین بورس تعیین می‌شود. در این نوع معامله خریدار و فروشنده کالا و پول نقد خود را منتقل نمی‌کنند و در زمان انجام معامله تنها یک قرار داد در سازمان بورس کالا ثبت می‌شود تا زمان تحویل کالا برسد. برای اطمینان بیشتر دو طرف قرار داد، معمولاً مبلغی را بر حسب قانون اوراق بهادار (۱۰ تا ۲۵ درصد قیمت کل معامله) به اتاق پایاپای پرداخت می‌کنند. این کار باعث می‌شود تا خیال دو طرف از انجام معامله راحت باشد.
خوب است بدانید اتاق پایاپای ناظر بر معاملات و قراردادهای بورس کالا و مشتقات است و در واقع به‌عنوان واسطه بین خریدار و فروشنده عمل می‌کند. معمولاً قراردادهای بازار مشتقه در زمانی صورت می‌گیرد که خریدار به قصد گران شدن کالا در آینده آن را معامله می‌کند.
در اصطلاح بین المللی بورس به قراردادهای آتی خرید شورت پوزیشن (Short Position) و به قرار داد آتی فروش لانگ پوزیشن (Long position) گفته می‌شود. معمولاً سرمایه گذاران برای سرمایه گذاری برای تولید و یا کشاورزان برای ایجاد سرمایه کاشت محصولات اقدام به پیش فروش محصولات خود می‌کنند.
برخی از فروشنده‌ها نیز با احتمال ارزان‌تر شدن کالاهای خود اقدام به پیش فروش انواع کالاهای خود مانند سکه، زعفران، پسته و زیره می‌کنند. اگر سری به سایت بازار بورس و اوراق بهادار بزنید خواهید دید که بیشتر معالات صورت گرفته در بازار مشتقه از نوع قرار داد آتی یک روزه طلا و سکه است. دیگر محصولات کشاورزی مانند زیره، پسته و زعفران به‌صورت فصلی و در فصول خاص معامله می‌شوند.
اوراق مشتقه در این بازار بر اساس قیمت توافقی بین خریدار و فروشنده تعیین می‌شود و باعث کاهش شدید نوسان قیمتی در بورس کالا می‌شود. معمولاً حجم خرید و فروش در معاملات خرید زعفران و پسته بالا بوده و نیاز به سرمایه و حساب سرمایه‌ای بالایی دارد.
-
قراردادهای اختیار معامله خرید یا فروش
این نوع قرار داد نیز مانند قراردادهای آتی روی کالاهایی مانند سکه، زعفران، پسته و زیره انجام می‌شود. در قرار داد اختیار معامله خرید یا فروش قیمت قطعی کالا در ابتدای قرار داد مشخص و ثبت می شود و قیمت کالا در زمان تحویل آن همان قیمتی است که در ابتدای قرار داد ثبت شده است.
حتی اگر زمان قرار داد چند ماه یا چند سال دیگر باشد. این نوع قراردادها معمولاً توسط خریدار کنسل می‌شوند. همانگونه که از نام این قرار داد مشخص می‌شود خریدار اختیار این معامله را داشته و تصمیم کنسل کردن قرار داد نیز به عهده خریدار است.
به‌عنوان مثال خریدار قرار داد اختیار خرید سکه تمام بهار آزادی مربوط به سال ۹۹ که قیمت سکه ۹ میلون تومان است را ثبت کند که در سر رسید قرار داد که اسفند همان سال است سکه را ۱۰ میلیون تومان خریداری کند. اگر در سررسید قرار داد سکه به همان قیمت نرسد خریدار قرار داد را کنسل می‌کند زیرا سودی برایش ندارد.
اما اگر قیمت سکه به بالای ۱۰ میلیون تومان برسد قطعاً معامله را انجام خواهد داد. به هر حال اختیار انجام معامله با خریدار است. مبلغی که خریدار به اتاق پایاپای پرداخت می‌کند معمولاً بسیار ناچیز است و زیان چندانی ندارد. خرید و فروش سکه در بازار مشتقه از رونق بالایی برخوردار است.
نحوه دریافت کد معاملاتی در بازار مشتقه
برای اینکه وارد بازار مشتقه شده و معاملات آتی یا اختیار خرید را انجام دهید لازم است کد معاملاتی ویژه این بازار را داشته باشید. شاید این سؤال برای شما پیش بیاید که آیا با داشتن کد بورسی می‌توان در این بازار معامله کالا انجام داد؟ پاسخ خیر است. برای ورود به بازار مشتقه لازم است کد مخصوص این بازار را داشته باشید.
هم اکنون بسیاری از کارگزاری‌ها به صورت حضوری و آنلاین کد بازار مشتقه را در اختیار معامله گران قرار می‌دهند. کافی است به سایت کارگزاری مورد نظر رفته و فرم‌های مربوطه را پر کنید. در این فرم‌ها باید کد بورسی خود را نیز وارد کنید. بازار مشتقه قوانین دیگری داشته و قراردادها و معاملات انجام شده مانند بورس اوراق بهادار تهران نیست. قبل از درخواست کد معاملاتی بازار مشتقه از کارگزاری، حتماً اطمینان داشته باشید که کارگزاری مجوز لازم برای این کد معاملاتی را داشته باشد.
برخی از کارگزاری‌ها مانند مفید و آگاه کد معاملاتی را به‌صورت اینترنتی نیز صادر می‌کنند. برای این کار لازم است تصویر مدارک خود مانند شناسنامه و کارت ملی را اسکن کرده و در سایت کارگزاری بارگزاری کنید. معمولا بعد از ۲ تا ۳ روز کاری کد معاملاتی بازار مشتقه برای شما صادر می‌شود. بعد از دریافت کد معاملاتی می‌توانید اوراق بازار مشتقه را براحتی خرید و فروش کنید.
ویژگی و مشخصات قراردادها در بازار مشتقه
- دارایی پایه: دارایی پایه مقدار مبلغی است که در زمان تحویل کالا برای دریافت آن باید پرداخت کنید.
- وجه تضمین اولیه: این مبلغ همان پولی است که برای تضمین قرار داد باید به اتاق پایاپای پرداخت کنید و در واقع تحویل دهید.
- حداقل وجه تضمین: حداقل وجه تضمین توسط قانون بورس کالا تعیین می‌شود و در هر معامله و قرار داد متفاوت است.
- نماد معاملاتی: هر کالا یا دارایی مالی در بازار مشتقه مانند سهم‌های دیگر یک نماد یا نام دارند که در زمان انجام معامله باید به درستی نوشته شوند. به‌عنوان مثال پسته با نماد پست و زعفران با نماد زعف نامگذاری شده است.
- ساعت معامله: نشان دهنده ساعتی است که معامله انجام شده است.
- تاریخ تحویل: تاریخ تحویل دارایی یا کالا را نشان می‌دهد.
- واحد قیمت: قیمتی است که توسط خریدار و فروشنده توافق شده است.
- کارمزد معاملات: این کارمزد به سازمان بورس اوراق بهادار و یا کارگزاری واسطه معامله پرداخت می‌شود.
- حد نوسان قیمت روزانه: این حد نوسان بیشتر اوقات ۵ درصد مثبت و ۵ درصد منفی است و مطابق با آخرین قیمت روز پیش تعیین می‌شود.
- به‌روزرسانی حساب‌ها: فرآیندی است كه پس از پایان جلسه معاملات و با هدف به‌روزرسانی وجوه تضمین مشتریان انجام می‌شود.
- ارزش معامله قرارداد آتی: حاصل‌ضرب اندازه قرارداد آتی در قیمت قرارداد آتی ارزش معامله را نشان می‌دهد.
- اتاق پایاپای: واحدی در شرکت سپرده‌گذاری است که وظیفه انجام امور تسویه و پایاپای قراردادهای آتی را بر عهده دارد؛ و وجوه تضمین را دریافت می‌کند.
سخن پایانی
بازار مشتقه و معاملات مشتقه نوعی مدرن و جدید از بازار و بورس کالا است. همانطور که گفته شد این نوع بازار از کشورهای خارجی الگوبرداری شده است و بازار طلا و سکه آن در سالهای اخیر با استقبال خوبی مواجه شده است. در این بازار مدرن خریدار و فروشنده با انواع قراردادهای آتی و اختیار خریدار کالای خود را پیش فروش و پیش خرید می‌کنند. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های بازار مشتقه یا به‌عبارتی جذابیت‌های آن دوطرفه بودن این معاملات است.
