ویل دورانت، تاریخ نگار مشهور، در کتاب تاریخ تمدن خود، تاریخ هنر را اینگونه توصیف کرده است که: اگر عمر کل جهان هستی را، یک روز در نظر بگیریم، عمر تاریخ هنر، بهاندازه یک پلکزدن خواهد بود. در این مطلب میخواهیم به همین فاصلهی زمانی پلکزدن بپردازیم.
از پیدایش انسان خردمند، یعنی انسانی که عقل داشته و بتواند فکر کند، حدود سیصد هزار سال میگذرد. تاریخ هنر و عمر آثار کشف شده اما، به حدود هفتاد و پنج هزار سال پیش بازمیگردد. بهنظر شما این اختلاف چشمگیر بین این دو سال، ناشی از چیست؟ در ادامه به این موضوع، خواهیم پرداخت.
نکته دیگری که باید در مطالعهی تاریخ هنر به آن توجه کرد، این است که مباحث آن، بسیار سیال بوده و ثابت و غیر قابل تغییر نیستند. همانگونه که تا پنج سال پیش عمر قدیمیترین اثر هنری کشفشده، حدود سی و دو هزار سال تخمینزده میشد اما امروز با کشف یک اثر دیگر، این عدد به هفتادودو هزار سال تغییر پیداکردهاست.
تاریخ هنر چیست:
تاریخ هنر در اصل، به مطالعهی نحوه پیدایش و سرگذشت هنر، از ابتدا تا امروز و روند تحول در آن، میپردازد. در این مطالعات، تمام شاخههای هنر از جمله هنرهای تجسمی، نمایشی، شنیداری و کلامی، مورد بررسی و تحقیق قرار میگیرند.
تاریخ هنر، بیش از هرچیز قصد دارد، که نقش فرهنگ دیداری در جوامع مختلف را شناخته و از راه بررسی همهجانبهی آن، آگاهی بیشتری از مردم و فرهنگهایی که آن هنری را آفریدهاند، به دست آورد.
اشاره کردیم که اختلاف زمانی نسبتا زیادی بین پیدایش انسان اولیه و هنر وجود دارد. این اختلاف زمانی برمیگردد به این نکته که، این حوزه بر پایهی مستندات است. هرچیز را بر اساس مستندات بهجا مانده بررسی کرده و به احتمالات و فرضیات بیتوجه است.
واقعیت این است که هنر میتواند، عمری نسبتا به اندازهی عمر پیدایش انسان داشته و از طرحهای بسیار ابتدایی شروع و به نقاشیهایی در ابعاد واقعی در سالیان بعد رسیده باشد؛ اما بسیاری از این آثار پیش از کشف، یا بهدست خود انسانها و یا بر اثر شرایط طبیعی از بین رفتهاند.
از آنجایی که از نظر تاریخشناسان، این تنها یک فرضیه بوده و شواهد کافی برای اثبات آن موجود نیست، عمر هنر را، براساس قدیمیترین اثر بهجا مانده که بهتازگی در آفریقا کشف شده، حدود هفتادوپنج هزار سال تخمین میزنند.
تاریخ هنر، بر اساس دورههای زمانی و جغرافیایی، به دستههایی تقسیم میشود. تقسیمبندی آن بر اساس زمان، ما را با پیشرفت هنر، با گذشت زمان آشنا و تقسیم آن بر اساس جغرافیا، تمدنهای اولیه و هنرهای آنها را، که هنوز وجود داشته و یا از بین رفتهاند را، به ما نشان میدهد.
اهمیت یادگیری تاریخ هنر:
تاریخ، بزرگترین معلم بشر است. با مطالعهی تاریخ میتوان، از سرگذشت مردمان پیش از خود اطلاع یافته، به نحوهی شکلگیری تمدنها پی برده و از اشتباه گذشتگان درس بگیریم. همچنین با آگاهی از هنر و تواناییهای اجداد خود، اعتمادبنفس پیدا کرده و به تواناییهای خود ایمان پیدا میکنیم.
تاریخ هنر نیز، از همین منظر، برای هنرجویان، بسیار با اهمیت است. مطالعه و یادگیری تاریخ هنر، میتواند به آنها انگیزه داده و از تکرار و تقلید در آثارشان، جلوگیری میکند.
قسمت مهمی از هنر، جنبهی تکنیکی آن است. مسلماً در طی گذشت زمان، تکنیکهای آن سیر تکاملی داشته و فنون و تکنیکهای سادهی اولیه، که در آثار هنری بهکار رفتهاست، امروزه پیچیدهتر و متکاملتر شدهاند. پس هنر امری تاریخی است، به این معنا که در طول زمان، از گذشتههای بسیار دور تاکنون تحول پیدا کرده و در هر عصری بهتبع شرایط اجتماعی و تاریخی آن دوره، صورت خاصی پیدا کرده است.
بهعبارت دیگر، آثار هنری، محصول شرایط اجتماعی عصر خودند که توسط هنرمندان، آفریده شدهاند و چون شرایط اجتماعی متحول و متغیر است، هنر و آفرینش هنری نیز دچار تحول میگردد. پس هنر دارای تاریخ بوده، و تاریخ هنر، تاریخ همین سیر و تحول است. برای درک این تحولات و شرایط اجتماعی هر دوره، لازم است تا تاریخ هنر، یادگرفتهشود.
تقسیمبندیهای تاریخ هنر:
تاریخ طویل شکلگیری هنر، که قدمتی برابر با هفتاد و پنج هزار سال دارد، سبب شکلگیری تقسیمبندیهای گوناگونی در تاریخ هنر شدهاست. دو نوع از این دستهبندیها، از اهمیت بیشتری برخوردار بوده و بیشتر مورد استفاده قرار میگیرند. تقسیمبندی بر اساس زمان و بر اساس جغرافیا.
هر تقسیمبندی خود، شامل تمدنها و دورههای هنری دیگر است. پس توضیح کامل دستهبندی تاریخ هنر بسیار سخت و طولانی است. با اینحال در ادامه، بهطور مختصر، این دستهبندیها را توضیح میدهیم.
تقسیم براساس زمان:
دورههای تاریخ هنر، به دو دوره پیش از تاریخ و دوره تاریخی تقسیم میشوند. مرز بین این دو دوره، اختراع خط است. خط حدود پنج هزار سال پیش اختراع و تحول عظیمی را در تاریخ و تمدن بهوجود آورد. دورهی پیش از تاریخ، به سه دسته کلی: پارینهسنگی، میانسنگی و نوسنگی تقسیم میشود.
دوره پارینه سنگی: این دوره، به زندگی انسانهای اولیه باز میگردد؛ از اینرو به آن، عصر غارنشینی نیز گفته می شود. عمر این دوره حدود دو و نیم میلیون تا پانزده هزار سال پیش تخمین زده میشود. آثار بهجامانده ازاین دوران، بهصورت نقاشی و رسمهایی بر روی دیوارهی غارها و یا سنگهای درون غار، است.
انسانهای اولیه، برای تمرین و یافتن مهارت در شکار و همچنین، پیدا کردن اعتماد بنفس و آمادگی روانی برای شکار حیوانات بزرگ و وحشی، طرحهایی در اندازههایی واقعی از حیوانات کشیده، و با پرتاب نیزه به این طرحها، به تمرین شکار میپرداختند.
این نقاشیها را امروزه، آغازگر هنر در بشر دانسته و بهعنوان اولین آثار هنری خلقشده به دست بشر، بهحساب میآورند. در این آثار، بسیار ماهرانه از برخی تکنیکهای نقاشی و خط استفاده شده که باور این موضوع را، که این آثار توسط انسانهای اولیه، در هزاران سال پیش، تنها برای تمرین شکار و با ابتداییترین ابزار رسم شدهاند را، بسیار سخت میکند.
دورهی میانسنگی: دوران میانسنگی، دورهی ابتدایی عصر سنگ (حجر) بشری بوده و میان دورههای پارینهسنگی و نوسنگی قرار دارد. به این دوران پارینه سنگی میانی نیز گفته میشود.
انسانهای اولیه در دورهی پارینه سنگی میانی، همچنان به شکار و جمع آوری مواد غذایی گیاهی، میپرداخت. در این دوران، انسانها، برای راحتی بیشتر خود در شکار و دفع دشمنان، با استفاده از قلوه سنگ و تراشیدن و شکلدادن به آن، اولین ابزارها را ساخت. این ابزارهای اولیه، اغلب برای تراشیدن چوب و یا شکلدهی به سنگ مورد استفاده قرار میگرفت.
اولین بناها و پناهگاههای ساختهی بشر، به این دوره تعلق دارد. برخی از این بناها هنوز باقی ماندهاند که موجب تحیر و تعجب معماران و طراحان شدهاست. با دقت بر نحوهی معماری و نوع سازهی این بناها، میتوان به اولین خنککنندهها و همچنین اولین گرمکنها پی برد.
بیشترین آثار مهم این دوران شامل، پناهگاهها، ابزار شکار پیشرفته، ابزار ترسیم بر روی سنگ و ظروف سنگی میشود. در این دوران، انسان با مفهوم ذخیرهسازی مواد غذایی آشنا شد؛ از همینرو سازوکاری که برای این ذخیرهسازی بهکار بردهاست نیز، باعث شگفتی باستانشناسان شدهاست.
اصطلاح میانسنگی را معمولاً منحصراً در مورد اروپای پیشازتاریخ بهکار میبرند و مربوط به زمانی میدانند که با عقبنشینی یخچالهای عصر یخبندان و تغییرات اقلیمی ناشی از آن در حدود ۱۰ هزار سال پیش آغاز میشود.
دوره نوسنگی: دوران نوسنگی، آخرین دورهی پیش تاریخ است. این دوره با کشف کشاورزی و دامپروری، و اهلیسازی حیوانات در جهت خدمت به انسان، آغاز شد. خود دوران نوسنگی به دو دستهی پیش از سفال و همراه با سفال تقسیم میشود.
در شروع آن، انسانها شکار را تا حد زیادی کنار گذاشته و شروع به کشت گیاهان و اهلیکردن حیوانات، برای استفاده از آنها در کشاورزی، و یکجا نشینی کردند.
دامپروری نیز همراه با کشاورزی متولد شد. اولین سازهای ساخت بشر، به منظور اهلیسازی و هدایت دامها، در این دوره، ساخته شدهاست.
با رونق کشاورزی و دامپروری و شکلگیری تمدنها، انسان به فکر ساخت ظروفی از چوب درخت و یا سفال، برای نگهداری و ذخیرهی مواد غذایی، افتاد.
دوران شکوفایی این عصر، برخلاف میانسنگی که در اروپا اتفاق افتادهاست، به آسیا و خاورمیانه تعلق دارد. به همین دلیل است که اولین ظروف سفالی و شیشهای در آسیا کشف شده که قدمتی بیش از بیستهزار سال دارند.
براساس جغرافیا:
تاریخ هنر را، همچنین میتوان بر اساس منطقه نیز به چند عرصه تقسیم کرد. هنر خاور باستان (خاورمیانه و هندوستان)، هنر یونان باستان و روم باستان، هنر بیزانس، هنر اسلامی، هنر خاور دور، هنر قرون وسطا، هنر دورهٔ رنسانس، هنر نوین غربی و در نهایت هنر نوگرای دوران جدید در قرن بیستم از آن جملهاند.
آموزش تاریخ هنر:
تاریخ هنر از مهمترین مفاهیمی است که یک هنرمند، در هر رشتهای از هنر، لازم است با آن آشنایی کافی داشتهباشد.
سیر تحولات و چگونگی شکلگیری هنرها به شکل امروزی، میتواند ارزش هنر را بیشتر نمایان ساخته و هنرمند را به کشفیات تازه و منحصر به فردی وادارد.
برای شروع آموزش تاریخ هنر، میتوانید به مطالعهی کتابهایی در این زمینه بپردازید. از آنجایی که تاریخ هنر، اهمیت بسیار بالایی داشته و در چندسال اخیر، این اهمیت بیش از پیش نمایان شدهاست، کتابهای بیشماری در این زمینه نوشته و به چاپ رسیدهاند.
از جامعترین و محبوبترین کتابها در این حوزه میتوان به تاریخ هنر نوشته ارنست هانس گامبریچ اشاره کرد. این کتاب بهطور مفصل به سیر اتفاقات و تحولاتی که در زمینهی شکلگیری هنر اثرگذار بودهاند، پرداخته و بهطور تخصصیتر به سرگذشت هنرهای تجسمی میپردازد.
اگر مطالعهی آزاد و انفرادی مباحث تاریخ هنر، برایتان سخت است، میتوانید برای درک بهتر این مفاهیم به کلاسهای آموزشی تاریخ هنر مراجعه کنید.
کلاسهای آموزشی، چه بهصورت حضوری و چه مجازی و آنلاین، کمک بسیار بزرگی به شما کرده و میتوانند مفاهیم را تا حد زیادی برای شما توضیح داده و جا بیاندازند. ویدئوهای آموزشی مفیدی نیز تهیه شدهاند که میتوانید در کنار آموزشتان از آنها استفاده کنید.
به تازگی، در زمینهی آشنایی با تاریخ هنر، پادکستهای آموزشی نیز عرضه شدهاند. شما میتوانید بدون هیچگونه هزینهای و در کمترین زمان، آنها را دانلود کرده و گوش کنید. این پادکستها حرکت روبه جلو و بسیار مثبتی در جهت افزایش دانش هنرجویان و همچنین افراد عادی، از تاریخ هنر است.
«گذشته، چراغ راه آیندگان است.»؛ هرچه آگاهی شما از اتفاقات گذشته و سرگذشت هنر در طول تاریخ، بیشتر باشد، مسیری به مراتب هموارتر، در این راه، پیشرو خواهید داشت.